સંચાર સાથી: સુરક્ષા અને સ્વતંત્રતા વચ્ચેની કસોટી

સમાચાર સંચાર સાથી: સુરક્ષા અને સ્વતંત્રતા વચ્ચેની કસોટી લેખ તા. ૩-૧૨-૨૫ સ્માર્ટફોનમાં ‘સંચાર સાથી’ એપ ફરજિયાત ઇન્સ્ટોલ કરવાના તાજેતરના સરકારી આદેશે રાષ્ટ્રવ્યાપી ચર્ચાનું કેન્દ્ર બન્યું છે. આ માત્ર એક ટેક્નોલોજીકલ નિર્ણય નથી, પરંતુ એક લોકશાહી દેશમાં રાષ્ટ્રીય સુરક્ષાની જરૂરિયાત અને નાગરિકોના મૂળભૂત ગોપનીયતાના અધિકાર વચ્ચેની સીમારેખા નક્કી કરવાનો ગંભીર સવાલ છે. એક તરફ, સરકાર તેને ફ્રૉડ અને ફિશિંગ અટકાવવાની એક સખત ડિજિટલ પહેલ તરીકે રજૂ કરે છે. તો બીજી તરફ, વિપક્ષ અને ડિજિટલ હક્ક કાર્યકરો સ્પષ્ટપણે તેને 'સર્વેલન્સ સ્ટેટ' (જાસૂસી રાજ્ય) સ્થાપિત કરવા તરફનું પગલું ગણાવીને વિરોધ કરી રહ્યા છે. સંસદથી શેરી સુધીનો વિવાદ સંસદમાં આ એપ પરની ધાંધલ ચરમસીમાએ પહોંચી છે. વિપક્ષે આ આદેશને 'સરમુખત્યારશાહી' અને 'જાસૂસી' ગણાવીને કામગીરી ખોરવવાનો પ્રયાસ કર્યો. તેમની મુખ્ય ચિંતા એ છે કે આ એપ દ્વારા સરકારને દરેક નાગરિકના કોલ લોગ્સ, મેસેજ અને ફોન એક્સેસ પર નજર રાખવાની શક્તિ મળી જશે, જે નાગરિકની ખાનગી સંચારની સ્વતંત્રતા પરનો સીધો હુમલો છે. તેઓ આને રશિયાની સર્વેલન્સ મોડેલ ધરાવતી ‘મેક્સ’ એપ જેવી દિશામાં એક પગલું માને છે. જોકે, કેન્દ્રીય મંત્રી જ્યોતિરાદિત્ય સિંધિયાએ સંસદમાં સ્પષ્ટતા કરી કે આ એપ વૈકલ્પિક છે, નોંધણી વિના નિષ્ક્રિય રહે છે, અને યુઝર તેને સરળતાથી ડિલીટ કરી શકે છે. ભાજપ આ પહેલને ડિજિટલ ભારતને ફોન ચોરી, આઈએમઈઆઈ ક્લોનિંગ અને ફિશિંગ હુમલાઓથી સુરક્ષિત બનાવવાનું આવશ્યક સાધન ગણાવે છે. આમ, એક પક્ષ ગોપનીયતાના ભય સામે લડી રહ્યો છે, તો બીજો પક્ષ સુરક્ષાની જરૂરિયાત પર ભાર મૂકી રહ્યો છે. તકનીકી અસ્પષ્ટતા અને વૈશ્વિક ધોરણો આ વિવાદનું બીજું મહત્ત્વનું પાસું તકનીકી અસ્પષ્ટતાનું છે. ડિજિટલ રાઈટ્સ ગ્રૂપોએ સવાલ ઉઠાવ્યો છે કે ફોન ચોરી જેવી સમસ્યાઓ રોકવા માટે એપને કોલ લોગ્સ કે એસએમએસની સંપૂર્ણ એક્સેસ શા માટે જોઈએ? શું આ કાર્યો વધુ મર્યાદિત પરવાનગીઓ દ્વારા સાધી શકાય નહીં? જ્યાં સુધી આ તકનીકી પ્રશ્નોનો સંતોષકારક જવાબ ન મળે, ત્યાં સુધી નાગરિકોને તેમનો ડેટા કેવી રીતે સુરક્ષિત રહેશે તે જાણવાનો સંપૂર્ણ અધિકાર છે. એપલ જેવી જગતની અગ્રણી મોબાઈલ કંપનીઓ દ્વારા હાલની યોજના મુજબ આ આદેશનું પાલન કરવું મુશ્કેલ હોવાની ટિપ્પણીએ પણ ચિંતા વધારી છે. આ દર્શાવે છે કે સરકારનું આ પગલું વૈશ્વિક ડેટા સુરક્ષા અને ગોપનીયતાના ધોરણો સાથે સુસંગત છે કે નહીં, તે એક મોટો પ્રશ્ન છે. જેમ કે BSNLના પૂર્વ ચેરમેન અનુપમ શ્રીવાસ્તવે કહ્યું છે, ફ્રૉડ રોકવાનાં પગલાં જરૂરી છે, પરંતુ પ્રજાની ગોપનીયતાની આશંકાઓને દૂર કરવી પણ એટલી જ જરૂરી છે. લોકશાહીનો પાયો પારદર્શિતા અને વિશ્વાસ પર ટકેલો છે. આગળનો રસ્તો: પારદર્શિતા અને સંવાદ ડિજિટલ યુગમાં સરકારની ફરજ છે કે તે નાગરિકોને સાયબર ગુનાઓથી રક્ષણ આપે. પરંતુ તે કાર્ય નાગરિકોની ગોપનીયતાનું ઉલ્લંઘન કર્યા વિના થવું જોઈએ. આ પરિસ્થિતિમાં સરકાર માટે સૌથી આવશ્યક છે પૂર્ણ પારદર્શિતા. એપ કેવી રીતે કાર્ય કરે છે, કયો ડેટા એકઠો થાય છે, ક્યાં સંગ્રહાય છે, અને કોણ તેને એક્સેસ કરી શકે છે—આ બધી વિગતો સરળ ભાષામાં જનતા સમક્ષ રજૂ થવી જોઈએ. માત્ર 'વૈકલ્પિક છે' કહેવાથી વિશ્વાસ નહીં બેસે. એપનો સોર્સ કોડ સ્વતંત્ર નિષ્ણાતોની સમીક્ષા માટે ખુલ્લો મૂકવો, મજબૂત ડેટા સુરક્ષા કાયદા લાગુ કરવા અને સંસદીય દેખરેખની સ્પષ્ટ વ્યવસ્થા કરવી – આવાં પગલાં જ નાગરિકોની શંકાઓ દૂર કરી શકે છે. સુરક્ષા અને સ્વતંત્રતા એકબીજાના વિરોધી નથી. તે બંને એકસાથે પ્રાપ્ત થઈ શકે છે, પરંતુ તે માટે સરકારે સંવાદ અને પારદર્શિતાનો માર્ગ અપનાવવો પડશે. આ વિવાદ એ નક્કી કરશે કે આપણી લોકશાહી ડિજિટલ યુગની પડકારોનો સામનો કરવા માટે કેટલી પરિપક્વ અને મજબૂત બની છે. સુરેશ ભટ્ટ